De gemeente Katwijk heeft in 2023 de Kerkenvisie van Katwijk laten opstellen. In 2018 startte de landelijke overheid met een programma om intensiever na te denken over de toekomst van kerkgebouwen (hieronder verstaan we in deze rapportage gebedshuizen in brede zin).
De opdracht voor deze Kerkenvisie kwam voort uit een raadsmotie van 2019 die opriep om naar de toekomst van de kerkgebouwen, het religieus erfgoed in onze gemeente te kijken. Daarmee is het College van B&W aan de slag gegaan.
Samen met de kerken is uitgebreid gesproken en nagedacht hoe er in gezamenlijkheid naar de toekomst wordt gekeken. In de Kerkenvisie staan er conclusies en aanbevelingen voor die toekomst. U bent vast benieuwd naar wat er over ons kerkgebouw wordt geschreven? We nemen u elke woensdag mee in een nieuwe aflevering. Hier volgt het tweede deel met een inleiding op het vraagstuk over de toekomst van onze Katwijkse kerken.
Ruim 1300 jaar geleden ontstonden de eerste houten kerkjes en eentje van tuftsteen in het gebied dat nu het grondgebied van de gemeente Katwijk vormt. In de laatste eeuw zijn er meer dan dertig kerken, kapellen en een tempel actief in gebruik (geweest) in de verschillende dorpskernen van het huidige Katwijk. De kerkgebouwen vormen ‘de ziel’ van de dorpen en zijn een belangrijk onderdeel van het DNA van Katwijk. De torens wijzen de weg.
Anno 2023 gaan in Katwijk nog steeds relatief veel mensen op zondag naar de kerk, maar niet zoveel als in vorige generaties. Zoals een kerkbestuurder het verwoordde: “Vroeger, als jongen van zes ging de hele straat naar de kerk. In Katwijk is nu ook secularisatie. Vroeger was de kerk helemaal vol. We hopen en bidden op een wederkeer. Maar als we naar de cijfers kijken: het wordt minder”.
Veranderend Katwijks kerkenbestand
Tijdens de onderzoeksperiode (2022) voor deze Kerkenvisie, was één kerk uit religieus gebruik en had een nieuwe functie gekregen (herbestemd). Daarvoor was in 2016 de Bethelkerk in Rijnsburg gesloopt ten behoeve van woningbouw. Er zijn meerdere Katwijkse kerkgebouwen in transitie; op weg naar herbestemming of naar nieuwbouw voor een (deels) religieuze functie. Er zijn in de laatste twee eeuwen enkele kerkgebouwen gesloopt, maar dit was om plaats te maken voor een groter vervangend kerkgebouw. Voorbeelden hiervan zijn de nieuwe Joannes de Doperkerk die te klein werd en in 1911 is vervangen door de huidige Joanneskerk in Katwijk aan den Rijn. De Rapenburgkerk in Rijnsburg was al eens vervangen en in de zestiger jaren wederom door de huidige Immanuelkerk.
Met het opstellen van de Kerkenvisie brengt de gemeente Katwijk de (toekomstige) uitdagingen waar kerkgenootschappen met hun gebouwen voor staan, in beeld.
Uit het inventariserende onderzoek blijkt dat de trend van ontkerkelijking en het leegkomen van kerkgebouwen in Katwijk van start is gegaan en de komende jaren nog niet ten einde is. In de komende vijftien jaar zijn naar verwachting tien kerkgebouwen bedreigd in hun voortbestaan.
Herbestemming… en wat dan?
In totaal behoudt dan met zekerheid slechts iets minder dan de helft van het bestaande religieus erfgoed de religieuze functie. De monumentale kerken en de (architectuur en cultuurhistorisch) waardevolle kerkgebouwen zijn hierbij kwetsbaar. De wens bij kerkbesturen is er wel om deze gebouwen te behouden, maar de kosten voor instandhouding en verwarming worden steeds lastiger om op te brengen.
De ontkerkelijking in Nederland, Katwijk staat hierin niet op zichzelf. De trend van ontkerkelijking is in vrijwel heel Nederland gaande. Van de ongeveer zevenduizend kerkgebouwen in Nederland is nu 25% herbestemd. De voorspelling is dat er tot 2030 nog zo’n zeventienhonderd kerkgebouwen hun religieuze functie zullen verliezen (Colliers International, Verkoop van kerken in Nederland, februari 2021). In Katwijk is dit proces wat later gestart (ten tijde van het onderzoek was pas één kerk herbestemd, dit is 4% van het aantal kerkgebouwen (en andere gebedshuizen), maar komt dat nu ook sterk op gang. Het aantal kerkgebouwen en kapellen in transitie illustreert deze tendens.
Om het religieus erfgoed te behouden, tegen deze trend van ontkerkelijking in, heeft de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) middelen beschikbaar gesteld voor het opstellen van Kerkenvisies op gemeentelijk niveau.
Professionele ondersteuning
Het gaat daarbij niet alleen om een visie op (rijks)monumentale kerken, maar om alle gebouwen die voor de eredienst zijn gebouwd, van alle soorten gezindten.
Het gemeentebestuur van Katwijk heeft het besluit genomen om een Kerkenvisie op te stellen, naar aanleiding van een motie van de gemeenteraad (zie ook aflevering 1). Met de rijksbijdrage is COUP / Kathedraaldenkers als onafhankelijke instantie ingehuurd om het traject te begeleiden. In deze rapportage wordt gesproken over een Kerkenvisie en kerkgebouwen, omdat de ontkerkelijkingstrend, die de directe aanleiding vormt voor het onderzoek, met name kerken treft. Echter, in het onderzoek worden alle soorten gebouwen meegenomen ‘die voor de religieuze functie zijn gebouwd’, dus ook de tempel Murad Hassil. Onder kerkgebouwen verstaan we in deze rapportage ook kapellen
Te beantwoorden vragen
Bij het maken van de Kerkenvisie ligt de gecombineerde vraag voor: in welke mate is de toekomst van het religieus erfgoed van Katwijk bedreigd door de ontkerkelijkingstrend of om andere redenen? En als daar sprake van is, waar liggen dan kansen om voor bedreigde waardevolle kerkgebouwen toch een duurzaam toekomstperspectief te vinden? Om hierop een goed antwoord te kunnen geven moeten eerst de volgende andere vragen worden beantwoord:
- Hoe ziet het kerkenbestand van Katwijk eruit?
- Hoe gaat het met de bijbehorende kerkgemeenschappen?
- Hoe kijken deze eigenaren naar de toekomst?
- Welke rol spelen de kerken nu in hun kern?
- Welke kerkgebouwen blijven hun religieuze functie behouden?
- Welke ambities hebben kerkgemeenten als organisatie en met hun gebouw?
- Willen kerkgemeenten in hun kerk een combinatie maken met andere functies: bijvoorbeeld cultureel of maatschappelijk?
- Is het onderhoud door kerkeigenaren te bekostigen en kunnen kerkbesturen deze taak aan?
- Hoe staat het met verduurzaming van de gebouwen en zijn de stookkosten op te brengen?
- Wat is de cultuurhistorische waarde van de kerkgebouwen, individueel en in het geheel bezien?
- Welke geschiedenis van de dorpen binnen de gemeente Katwijk wordt door de gebouwen verteld?
- Welke sociale rol spelen de kerken in hun omgeving?
- Hoe kan een deels of geheel nieuwe invulling van een kerkgebouw betekenisvol bijdragen aan de toekomst van een kern of de gehele gemeente Katwijk?
- Welke maatschappelijke behoeften in 2040 kunnen kerkgebouwen, gebouwd als ontmoetingsruimten, vervullen? Kunnen we sociaal-maatschappelijke functies verplaatsen naar kerkgebouwen? Krijgen we spijt als we kerken een woonfunctie geven? Met zo’n ‘onomkeerbare’ herbestemming zal een kerkgebouw nooit meer publiek ‘beleefbaar’ zijn. Weg is weg? Of is die afweging per kerk en situatie verschillend?
Het kerkelijk glas is halfvol en niet halfleeg…
Het opstellen van een Kerkenvisie helpt bij het inventariseren van de problematiek en kansen. En bij het daadwerkelijk in actie komen. Immers De gemeente Katwijk maakt beleid op allerlei terreinen die kerken kunnen raken. Denk aan: sociaal domein (zorg en welzijn), ruimtelijke ordening (leefbaarheid, parkeren), en economie (recreatie en toerisme).
Ook heeft de gemeente een nuttig netwerk met overheids- en kennispartijen. Het is jammer als samenwerkingskansen onzichtbaar en onbenut blijven, omdat gemeente en kerkgenootschappen niet voldoende samenwerken. Een paar punten:
- Een Kerkenvisie biedt de kans om het geheel van problemen te overzien. Hierdoor ontstaat inzicht en bewustwording om overkoepelende thema’s te onderzoeken en gezamenlijke acties op te pakken. Op deze wijze kan proactief actie worden ondernomen, niet pas als het te laat is.
- Herbestemmen of nevenbestemmen (het zoeken van andere activiteiten die naast de religieuze functie in de kerk plaatsvinden vanwege de welkome opbrengsten en / of om als kerk van betekenis te zijn voor de omgeving) kost tijd. Het is goed als meerdere partijen financiële uitdagingen met betrekking tot onderhoud van religieus erfgoed en dreigende leegstand op tijd zien aankomen en hierop kunnen anticiperen. Dan kunnen er eerder plannen gemaakt worden voor de volgende fase. En is er genoeg tijd om te onderzoeken of er bijvoorbeeld een maatschappelijke of andere publiekstoegankelijke functie gevonden kan worden, in afstemming met de betrokken omwonenden.
- Dit voorkomt dat langdurige leegstand tot verval en onnodige kosten of zelfs ongewenste sloop leidt.
- De aantrekkingskracht van steden, dorpen en wijken, de economie en de waarden van vastgoed worden allen positief beïnvloed door de aanwezigheid van goed onderhouden waardevol erfgoed. Zo dragen kerken in een belangrijke mate bij aan een aantrekkelijk vestigingsmilieu voor nieuwe bewoners en zijn kerken in die zin een economische drager.
Kerken met toekomst… ja toch?
De verschillende betrokken partijen kunnen hierin, ieder vanuit hun specifieke rollen en mogelijkheden, van betekenis zijn. Zo zijn de eigenaren van de kerkgebouwen en andere gebedshuizen aan zet om, als dat speelt, op zoek te gaan naar een duurzaam toekomstperspectief voor hun gebouw en zijn zij degenen die besluiten nemen ten aanzien van hun eigendom. Zij kunnen subsidies aanvragen voor ondersteunende deskundigheid of als bijdrage in onderhoudskosten en ervoor kiezen om zich aan te sluiten bij gezamenlijke initiatieven. De burgerlijke gemeente kan verbinden en initiatief nemen tot een gezamenlijke gesprek, het opstellen van een Kerkenvisie, ondersteunend beleid maken, waardevolle contacten delen, meedenken, een bestemmingsplan wijzigen of juist vasthouden aan een bestemming, al dan niet vergunningen verlenen. Bewoners en maatschappelijke of culturele partijen of ondernemers kunnen in een later stadium eveneens worden betrokken om mee te denken (voor zover ze dat al niet vrijwillig doen voor de kerkgenootschappen).
Aan deze Kerkenvisie is een bijdrage geleverd door de eigenaren van kerkgebouwen, kapellen, de tempel maar ook door geloofsgenootschappen zonder eigen gebouw. Door hun bijdrage is er een goed beeld van de kerkenopgave in Katwijk ontstaan. Dit beeld legt de basis voor een gezamenlijk actieplan, waarmee de kans op een duurzaam toekomstperspectief voor de religieuze gebouwen wordt vergroot.
De ambitie van dit Kerkenvisietraject is om alle betrokkenen te inspireren en energie te geven om goed over de toekomst van de kerkgebouwen in Katwijk na te denken en om met elkaar in actie te komen. Zo kan de huidige generatie deze bijzondere gebouwen, die in belangrijke mate bijdragen aan de identiteit en leefomgeving van de dorpskernen en de gehele gemeente Katwijk, doorgeven aan de volgende generaties.
(Noot van de webredactie: Woensdag 13 maart wordt op deze website aflevering drie geplaatst.).
