De gemeente Katwijk heeft in 2023 de Kerkenvisie van Katwijk laten opstellen. In 2018 startte de landelijke overheid met een programma om intensiever na te denken over de toekomst van kerkgebouwen (hieronder verstaan we in deze rapportage gebedshuizen in brede zin). De opdracht voor deze Kerkenvisie kwam voort uit een raadsmotie van 2019 die opriep om naar de toekomst van de kerkgebouwen, het religieus erfgoed in onze gemeente te kijken. Daarmee is het College van B&W aan de slag gegaan. Samen met de kerken is uitgebreid gesproken en nagedacht hoe er in gezamenlijkheid naar de toekomst wordt gekeken. In de Kerkenvisie staan er conclusies en aanbevelingen voor die toekomst. U bent vast benieuwd naar wat er over ons kerkgebouw wordt geschreven? We nemen u elke woensdag mee in een nieuwe aflevering. Hier volgt het zevende deel met de toekomstverwachting. Minder dan de helft van het huidige religieuze erfgoed is over 10-15 jaar nog met zekerheid in religieus gebruik landelijk gezien. Hoe ziet die toekomst er voor de gemeente Katwijk uit?
Ontkerkelijking… ook in Katwijk!
Door de ontkerkelijking is de toekomst voor veel kerken in Nederland onzeker. In Katwijk is dat ook het geval. De snelheid waarmee en de mate waarin deze trend zich manifesteert, lijkt in Katwijk iets gematigder te zijn dan gemiddeld in Nederlandse gemeenten. Desondanks staat het religieus erfgoed de komende jaren onder grote druk en is er een duidelijke noodzaak tot handelen. Op basis van de gesprekken met de kerkeigenaren mag verwacht worden dat over vijftien jaar met zekerheid nog veertien kerkgebouwen, in hun huidige vorm, de religieuze functie zullen behouden. Dat is iets minder dan 50% van de kerkgebouwen. Deze kerkgenootschappen zijn merendeels vitale gemeenschappen en zij zullen naar verwachting stabiel blijven of zelfs groeien. Het kan ook zijn dat religieuze genootschappen die nu geen eigen kerkgebouw bezitten een leegkomend kerkgebouw zullen kopen, waarmee het kerkgebouw de religieuze functie behoudt.
Er zullen de komende tien à vijftien jaar zo’n tien kerkgebouwen leeg of te koop komen of getransformeerd worden, als er niets gebeurt. Dit is naast de kerkgebouwen die nu al in transitie zijn. Voor deze kerkgebouwen is de toekomst onzeker door een krimpende kerkgemeenschap en oplopende onderhouds- en energiekosten.
Het bijvoorbeeld tijdig nevenbestemmingen aantrekken naast de religieuze functie, kan ervoor zorgen dat een kerkgebouw langer aangehouden kan worden door een kerkgenootschap en niet binnen tien à vijftien jaar leeg komt.
Toekomst monumentale kerken in veel gevallen bedreigd
Katwijk kent vier rijks-monumentale kerkgebouwen, die allen nog in religieus gebruik zijn. Dit zijn: de Dorpskerk, de Laurentiuskerk, de Nieuwe Kerk en de Andreaskerk. Eigenaren geven aan dat de kosten voor energie en onderhoud steeds zwaarder gaan drukken. Van de rijksmonumenten de Dorpskerk, de Laurentiuskerk en de Andreaskerk is de gemeente Katwijk eigenaar van de torens. De gebouwen zijn tot nu toe qua gebruik weinig flexibel inzetbaar en er ontbreken moderne faciliteiten. Echter, om emotionele redenen van sfeer, een lange gevoelde geschiedenis van betekenisvolle momenten en identiteit in de omgeving, is het ondenkbaar voor de eigenaren en hun kerkgemeenschappen om deze gebouwen niet in gebruik en in stand te houden.
Daarnaast kent Katwijk acht gemeentelijke monumenten, waarvan er drie in transitie zijn: de Maranathakerk (herbestemming naar appartementen), de Willibrord Kapel bij het Heerenhuys en de Oude Marine Kapel (op grondgebied Valkenhorst en voor dit gebied worden ontwikkelplannen gemaakt). Een herbestemming brengt vaak een verlies van monumentale waarden met zich mee.
Het merendeel van de eigenaren van de overige vijf gemeentelijke monumenten geeft eveneens aan dat het in stand houden van deze kerkgebouwen steeds zwaarder wordt.
Dit betreft: de Heilige Joannes de Doper, de Vredeskerk, Universel Murad Hassil, de Goede Herderkerk, en de Nederlands Hervormde Kerk in Valkenburg.
Ook (cultuurhistorisch) waardevolle kerken in religieus gebruik zijn bedreigd.
Het architectuur- en cultuurhistorisch onderzoek wijst uit dat een aantal niet-beschermde kerkgebouwen in religieus gebruik hoge monumentale waarden heeft.
Van deze kerken is het merendeel eveneens bedreigd in het voortbestaan op de kortere of langere termijn van vijf à tien jaar.
Urgentie is er om nu actie te ondernemen
Of een kerk bedreigd wordt in het voortbestaan, hangt grotendeels af van de toekomstverwachting van de gebruiker. Dit geldt zowel voor een bestendige toekomst in het huidige religieuze gebruik, als voor ombuiging naar een combinatie of nevengebruik en herbestemming. Niet alle kerken hebben een heldere toekomstverwachting. Kerkgemeenschappen worstelen met het bepalen van beleid voor de toekomst van hun kerkgebouwen in het licht van afnemende ledenaantallen, vergrijzing en dalende inkomsten. Emoties voeren de boventoon en worden verschillend ervaren. Ook zijn er de afgelopen jaren allerlei onverwachte ontwikkelingen op de kerken en de maatschappij afgekomen, zoals corona en de hoge energieprijzen, die noodgedwongen al allerlei veranderingen in gang hebben gezet. Een daarvan is het fenomeen van streaming en vanuit huis de dienst volgen. In sommige kerken is daardoor de krimp van de gemeenschap en de afname van het kerkbezoek op zondag versneld. In andere kerken is de discussie gestart over anders kerk zijn en zijn juist nieuwe toekomstperspectieven bedacht.
Serieus kijken naar nevenbestemmingen van kerken
Nadenken over de toekomst van kerken en andere gebedshuizen verdient zorgvuldigheid. De gebouwen liggen mensen na aan het hart. Dat komt onder andere omdat mensen de gebouwen vanuit allerlei perspectieven van belang vinden: als huis van het woord & gebed, als plaats van samenkomst, als baken in de buurt, als plek van ‘zijn’, economisch als vastgoedobject en als kristallisatiepunt van cultuur (Kerkenvisies feiten en inzichten, programma Toekomst Religieus Erfgoed).
Hoe urgent het is om actie te ondernemen, vanuit een breder maatschappij-perspectief, hangt samen met de cultuurhistorische en maatschappelijke waarden van het kerkgebouw. Hoe hoger deze waarden, hoe hoger het algemeen belang om het kerkgebouw te behouden en hoe hoger de urgentie om langdurige leegstand of een onomkeerbare herbestemming tegen te gaan. Een onomkeerbare herbestemming is bijvoorbeeld de woonfunctie, waardoor toekomstige generaties het kerkgebouw nooit meer als ontmoetingsruimte zullen kunnen gebruiken.
(Noot van de webredactie: Woensdag 17 april wordt op deze website aflevering acht geplaatst. Daar gaat het over een SWOT analyse (Sterkte-Zwakten-Kansen- Bedreigingen) van de Kerkenvisie. Deze komt voort uit de gesprekken met kerkeigenaren en de kerkgemeenschappen zonder gebouw, de workshop met de ambtelijke collega’s van relevante beleidsvelden, de bijeenkomst met de kerkeigenaren en overige onderzoeksresultaten. Mooi overzichtelijk in beeld gebracht, en niet alleen voor de liefhebber.).
