De gemeente Katwijk heeft in 2023 de Kerkenvisie van Katwijk laten opstellen. In 2018 startte de landelijke overheid met een programma om intensiever na te denken over de toekomst van kerkgebouwen (hieronder verstaan we in deze rapportage gebeds- huizen in brede zin). De opdracht voor deze Kerkenvisie kwam voort uit een raadsmotie van 2019 die opriep om naar de toekomst van de kerk-gebouwen, het religieus erfgoed in onze gemeente te kijken. Daarmee is het College van B&W aan de slag gegaan. Samen met de kerken is uitgebreid gesproken en nagedacht hoe er in gezamenlijkheid naar de toekomst wordt gekeken. In de Kerkenvisie staan er conclusies en aanbevelingen voor die toekomst. U bent vast benieuwd naar wat er over ons kerkgebouw wordt geschreven? We nemen u elke woensdag mee in een nieuwe aflevering. Hier volgen zeven conclusies en acht aanbevelingen. Deze eindigen met een duidelijke oproep aan allen: ‘Kom in actie!’ Lees dit hoofdstuk zeker want misschien ziet u, zie jij, ook wel kansen bij de aanbevelingen want ons religieus erfgoed is ons toch heel veel waard? We doen toch jaarlijks niet voor niets ons best bij de traditionele Actie Kerkbalans en het motto bij de kerkenveiling is toch ook niet jaarlijks zonder reden ‘Trouw aan ons gebouw’?
Welke conclusies zijn er getrokken?
1. Religieus erfgoed Katwijk ernstig bedreigd
Over vijftien jaar is minder dan de helft van het huidige religieus erfgoed nog met zekerheid in religieus gebruik. Door de ontkerkelijking is de toekomst voor veel kerken onzeker. In de komende vijftien jaar is de verwachting dat naast de reeds herbestemde kerk en de vijf religieuze gebouwen in transitie, nog eens tienkerkgebouwen de religieuze functie zullen verliezen. Ook sloop van kerkgebouwen kan hierbij aan de orde zijn. Hieronder bevinden zich uit het oogpunt van erfgoed waardevolle tot zeer waardevolle gebouwen. In 2037 zijn naar alle waarschijnlijkheid nog veertien van de negenentwintig kerkgebouwen zeker in religieus gebruik. Deze kerken zijn merendeels vitale gemeenschappen en zullen naar verwachting stabiel blijven of zelfs groeien. Dit betekent dat voor de overige circa tien kerkgebouwen er in de komende tien tot vijftien jaar een andere functie of een nevenfunctie (naast kerkelijk gebruik) zal moeten worden gevonden.
Met name monumentale en (cultuurhistorisch) waardevolle kerkgebouwen in religieus gebruik zijn bedreigd in hun voortbestaan op de kortere of langere termijn (vijf – tien jaar).
2. Kerkgebouwen met hoge cultuurhistorische waarde en toch niet beschermd zijn
Door de eeuwen heen hebben kerken / religie een centrale rol gespeeld in de gemeenschap. Ze wijzen ons de weg in wat goed is en wat samenleven is. Het zijn plekken van bezinning waar het geloof gevierd wordt, waar ontmoeting plaatsvindt, waar gesproken en geluisterd wordt. Kerken vormen bakens in een wereld van verandering (RCEmagazine prijsvraag Sublieme schoonheid sublieme duurzaamheid, zomer 2021). Wat gebeurt er als deze bakens verdwijnen?
3. Krimpende genootschappen zijn zoekende
Voor krimpende kerkgenootschappen is nadenken over de toekomst vooral een zoekproces, met voor de meeste leden een emotionele lading. Zeker als het einde van de religieuze functie in zicht begint te komen. Immers, zij en hun (groot)ouders en kinderen, zijn veelal in de kerk gedoopt, getrouwd en hebben er afscheid genomen van geliefden.
Krimpende kerkgenootschappen gaan verschillend om met de gestage afname van het aantal dienstbezoekers en activiteiten. Veelal worden geleidelijke veranderingen doorgevoerd. De kerkzaal wordt te groot voor een steeds kleinere groep kerkbezoekers en activiteiten voor de jeugd nemen af. Een steeds kleiner wordend team van vrijwilligers moet meer doen en kan lastig opvolgers vinden. Dit geldt met name voor de bestuursfuncties. Bestuurders voelen de verantwoordelijkheid voor het onderhoud van een (monumentaal) kerkgebouw steeds zwaarder op de schouders drukken. Voor de instandhouding van de gebouwen is steeds meer behoefte aan specifieke expertise op het gebied van bouwkundige zaken, duurzaamheid en financiën.
De inkomsten uit collectes worden lager en het gebouw wordt minder gebruikt. Bij krimpende kerkgenootschappen ontbreekt soms de energie en creativiteit om te komen tot passende nevenbestemmingen. De verschillende geloofsrichtingen gaan ook anders met krimp om. Veel van de (soms gefuseerde) kerkgenootschappen beseffen wel dat er in de nabije toekomst keuzes gemaakt moeten worden met betrekking tot het afstoten van kerkgebouwen.
4. Hoge energiekosten vragen om verduurzamingsmaatregelen
Door de hoge energiekosten is het verduurzamingsvraagstuk actueler dan ooit. Kerkgebouwen worstelen met hoge stookkosten om de kerkzalen voor vaak een relatief kleine groep leden volledig te verwarmen. Er is een groot momentum om dit probleem versneld aan te pakken.
Met name de jongere kerkgebouwen beschikken over bouwsystemen die veelal makkelijker te isoleren zijn en de installatietechnische basis is veel geschikter voor verduurzaming. Voor oudere monumentale kerkgebouwen blijft het een vraagstuk wanneer welke investeringen in duurzaamheidsmaatregelen gaan renderen. Wanneer de intensiteit van het gebruik achterblijft, zal er geen aanleiding zijn om investeringen te doen voor het verlagen van de stookkosten. Dit is echter een kip-ei probleem. Als het onbetaalbaar is om het gebouw te verwarmen, zal het gebruik ook niet toenemen.
5. Matching kerkgemeenschappen die zoekend zijn naar passende huisvesting kansrijk?
Verschillende kerkgenootschappen (met en zonder kerkgebouw) in Katwijk zijn op zoek naar passende huisvesting: ofwel omdat het kerkgebouw te groot is, ofwel te klein of omdat het kerkgenootschap een eigen gebouw zoekt. Wellicht kan matching van deze partijen leiden tot meer passend religieus gebruik van de kerkgebouwen.
6. Ondernemende kerkgenootschappen en kerkgebouwen met aanwezige bijruimten
Het feit dat veel kerkgebouwen al ontworpen en gebouwd zijn als multifunctionele ruimten maakt dat inpassing van sociaalmaatschappelijke functies vaak relatief makkelijk is. Soms is er zelfs sprake van dat kerken zeer aantrekkelijke ruimten ter beschikking hebben en die ook graag open willen stellen, maar dat deze ruimten toch grotendeels leeg staan. Veel kerkgenootschappen willen hun gebouw ‘eigentijdser’ inzetten of zoeken aanvullende inkomstenbronnen door zgn. ‘nevenbestemmingen’.
7. Onderhoud en intensiveer het goede contact tussen burgerlijke gemeente en kerken
Tijdens de gesprekken en bijeenkomsten bleek dat korte lijnen tussen kerkeigenaren en de burgerlijke gemeente gewenst zijn. De ervaringen met de onderlinge samenwerking is in het algemeen goed. Dit is een belangrijke voorwaarde voor het succesvol proactief met elkaar optrekken om de kerkenopgave waar Katwijk de komende jaren voor staat, effectief op te pakken.
Welke aanbevelingen worden er gedaan?
Aanbeveling 1: Onderzoek kansen kerken in relatie tot toekomst en leefbaarheid kernen
De toekomstverwachting voor kerkgebouwen in Katwijk laat een noodzaak tot handelen zien om te voorkomen dat het waardevolle religieuze erfgoed verloren gaat of onomkeerbaar wordt herbestemd.
Een duurzaam toekomstperspectief voor leegkomende kerkgebouwen kan het beste worden gevonden als het kerkgebouw een oplossing kan bieden voor een duurzame behoefte van de buurt of kern waar het kerkgebouw staat. Tegelijkertijd is het belangrijk dat de nieuwe (neven)functie als passend wordt ervaren door de betreffende kerkgemeenschap. Bij een verkoop en herbestemming speelt dit in mindere mate. In alle gevallen dient ook afstemming plaats te vinden met de (directe) omgeving, denk aan: bewoners, ondernemers en andere belanghebbende partijen.
Denken in ‘kerkgebouwen als kansen’! De gemeente Katwijk kan integraal kijken of er vanuit het sociaal of cultureel domein ruimtevragen zijn, die wellicht een nieuwe invulling kunnen geven aan kerkgebouwen. Zo kunnen gezondheids- en / of welzijnsfuncties een mooie passende functie zijn voor een kerkgebouw, terwijl de kerk wellicht ook nog op zondag voor de religieuze functie beschikbaar kan blijven. De oorspronkelijke ontmoetingsfunctie van het kerkgebouw keert terug en krijgt een nieuwe invulling.
Uiteraard vergt zo’n soort ‘gebouwenschuif’ in het sociale domein nadere studie. Soms staat er een (nieuwe) multifunctionele voorziening of andere voorziening, of is dit ook een monumentaal pand. Ook kan deze denkwijze gevoelsmatig voor bewoners een grote stap zijn. Maar zelfs dan is het belangrijk de vraag te stellen of een dorp zonder toegankelijke kerkgebouwen, voor de toekomst van het dorp wenselijk is. Kerkgebouwen, van oudsher centrale ontmoetingsruimten in een dorp, zijn van generatie op generatie doorgegeven. Willen we onderzoeken of en voor welke kerkgebouwen deze lijn in Katwijk wordt doorgezet?
Aanbeveling 2: Onderzoek op provinciaal of regionaal niveau kansen voor kerken
Ook op provinciaal of regionaal niveau kunnen kansen zijn of ontstaan voor leegkomende kerken. Cultureel toerisme in relatie tot Romeinse opgravingen of wellicht samenwerking met het L.U.M.C. (studenten die voor tentamens kunnen studeren in een kerk waar werkplekken zijn bijvoorbeeld) zijn mogelijkheden. Het is goed om bij neven- en herbestemmingen de vijver van mogelijke en kansrijke invullingen zo groot mogelijk te maken.
Aanbeveling 3: Onderzoek of het beschermen kan bijdragen aan de instandhouding
Een monumentale status voor kerkgebouwen geeft sloopbescherming en kan nieuwe geldbronnen aanboren voor de eigenaren voor onderhoud en herbestemming. Het vergt diepgaander cultuurhistorisch onderzoek om te bepalen of en welke, met name naoorlogse Katwijkse, kerkgebouwen bescherming verdienen.
Aanbeveling 4: Stimuleer kerkgenootschappen proactief mogelijkheden te onderzoeken
Het is goed om tijdig een onderzoek te starten naar scenario’s voor invullingen van (deels) leegkomende kerkgebouwen en bijbehorende financiële onderleggers. Op die manier kan het kerkgebouw zo lang mogelijk worden gebruikt in de functie waarvoor het is gebouwd (dit is altijd de mooiste functie voor een monument). Ook beleven meer mensen van de huidige en toekomstige generaties, bij invulling met een sociaal-maatschappelijke of culturele functie, het kerkgebouw als bijzonder erfgoed. Dit is een verrijking die Katwijk aantrekkelijker maakt om er te wonen of om er op vakantie te zijn. Door proactief deze kansen voor kerkgebouwen te verkennen, voorkom je ook op tijd dat bijvoorbeeld een maatschappelijke voorziening nieuw wordt gebouwd, terwijl de kerk ernaast leeg staat. Eveneens is het onwenselijk dat een kerkgebouw leeg komt te staan en gaat verloederen. Tenslotte kun je, als er tijd genoeg is, alle relevante partijen betrekken en maximaal creativiteit en kansen verkennen. De ervaring leert dat het hele proces om tot een goede herbestemming te komen ongeveer vijf jaar aan voorbereiding vergt.
Kerkbesturen kunnen een subsidie aanvragen om ondersteuning in te schakelen van experts bij het onderzoeken van neven- of herbestemmingsmogelijkheden. In Katwijk hebben reeds een aantal kerken zich hiervoor aangemeld.
Aanbeveling 5: Voer duurzaamheidsscans uit en onderzoek neven- of herbestemming
Om de cirkelredenering te doorbreken, wel of niet investeren in duurzaamheidsmaatregelen als voorwaarde voor een intensiever gebruik van een kerkgebouw, zullen stappen gezet moeten worden. Inventariserende duurzaamheidsscans kunnen daarin helpen. Op gemeenteniveau zijn geen budgetten beschikbaar om deze scans te laten uitvoeren. Er bestaat wel een subsidie voor her- en nevenbestemmingsonderzoek die jaarlijks bij de RCE aangevraagd kan worden.
Een gezamenlijke kennisbijeenkomst over verduurzaming is tijdens de bijeenkomst met vertegenwoordigers van de kerken en de tempel enthousiast ontvangen. Er gingen spontaan stemmen op om regelmatig een bijeenkomst te organiseren voor kerkrentmeesters en vergelijkbare functionarissen om gezamenlijk over thema’s te spreken rondom het in stand houden en inzetten van de kerkgebouwen.
Aanbeveling 6: Ga met kerkgenootschappen op zoek naar matchingskansen
In Katwijk zijn verschillende genootschappen op zoek naar een passende ruimte. Sommige genootschappen zijn op zoek naar een permanente ruimte, sommigen zijn op zoek naar incidenteel gebruik voor speciale diensten of samenkomsten. Met de inzichten uit de gesprekken met alle kerkgenootschappen, kan de gemeente Katwijk, in overleg met de betrokkenen, kerkgenootschappen koppelen om over matchingskansen te praten. Dit is op bescheiden wijze ook al gebeurd tijdens de eindbijeenkomst voor alle kerkgenootschappen. Voor incidentele vragen kan wellicht iets worden bedacht voor potentiële huurders of andere ruimtezoekenden, zodat duidelijker te zien is wat er qua ruimten beschikbaar is, hoeveel zitplaatsen er zijn, etc. om vraag en aanbod bij elkaar te brengen.
Aanbeveling 7: Stel een contactpersoon aan bij de gemeente Katwijk
Het opstellen van een Kerkenvisie is een eerste stap. Nu de kerkenopgave in beeld is en kerkbesturen zich gesteund voelen om noodzakelijke vervolgstappen te zetten, is het belangrijk om binnen de gemeente Katwijk een contactpersoon, tevens structurele aanjager, beschikbaar te hebben. Op dit moment is hiervoor onvoldoende capaciteit beschikbaar. Kerkeigenaren zijn aan zet, maar uit voorliggend onderzoek blijkt dat het bundelen van krachten tussen de gemeente Katwijk en kerkbesturen van bedreigde kerken, de kansen voor deze kerkgebouwen aanzienlijk groter maakt om passende functies te vinden.
Aanbeveling 8: Bepaal een integrale werkwijze binnen de gemeente Katwijk
Uit voorliggend onderzoek blijkt dat veel monumentale en cultuurhistorisch waardevolle kerken bedreigd zijn in het voorbestaan. Oplossingsrichtingen om een duurzaam toekomst- perspectief te vinden voor dit waardevolle erfgoed, vragen om samen op te trekken met kerkeigenaren, gemeente, en eventuele andere partijen. Kansen kunnen liggen in ‘domeinoverstijgend denken’ met de verschillende beleidsafdelingen van de burgerlijke gemeente of in combinatie met initiatieven van partijen van buiten de gemeente.
Het is hiervoor wenselijk dat de gemeente Katwijk de contacten met de kerkbesturen goed onderhoudt en op gewenste vragen en acties acteert. Hiervoor is een aanjager onmisbaar (zie aanbeveling 7). Vervolgens is een afwegingskader (hoe om te gaan met het religieus erfgoed vanuit gemeenteperspectief) en afgestemde werkwijze binnen de gemeente Katwijk, tussen de verschillende betrokken afdelingen, voorwaardelijk. Tenslotte is een koppeling van de Kerkenvisie met de omgevingsvisie wenselijk. De ‘contactpersoon of loods kerkgebouwen’ regisseert deze procesketen en zorgt dat het kerkenvraagstuk voldoende bekend is bij relevante gemeentelijke vakgebieden.
Kom in actie!
De Kerkenvisie heeft als belangrijkste inzicht opgeleverd dat veel kerkbesturen aangeven dat hun kerkgemeenschap krimpt en dat de toekomst voor hun kerkgebouwen in meer of mindere mate onzeker is. Ongeveer 50% van het religieuze erfgoed in Katwijk heeft een onzeker toekomstperspectief. In de gevoerde gesprekken en in de kansenverkenning voor kerkgebouwen in Katwijk zijn wel kansrijke zoekrichtingen gedetecteerd.
Het kost tijd om deze zoekrichtingen te verkennen en uit te werken. Er is urgentie om actie te ondernemen voor het te laat is en (steeds meer) religieus erfgoed verloren gaat. Ofwel omdat de kosten niet meer op te brengen zijn door religieuze gemeenschappen en verloedering en op termijn leegstand en/of sloop dreigt. Ofwel omdat voor de hand liggende matches met kerkgemeenschappen die geen eigen gebouw bezitten, maar dat wel zoeken, niet makkelijk tot stand komen. Ofwel omdat het nadenken over een maatschappelijke her- of nevenbestemming en de realisatie hiervan al gauw vijf jaar kost.
Als die tijd niet wordt genomen, dan besluit een kerkgenootschap vaak om een kerkgebouw te koop te zetten. Het risico is dan dat veel kerkgebouwen zogenaamde ‘onomkeerbare herbestemmingen’ ondergaan. Er komt bijvoorbeeld een woonfunctie in. Dat kan voor sommige kerkgebouwen ook wel een geschikte oplossing zijn, maar daarmee verdwijnt de ontmoetingsfunctie die een kerkgebouw van oorsprong heeft. Die behoefte aan elkaar ontmoeten en het genieten van de rijke geschiedenis en bijzondere architectuur van het religieus erfgoed verdient een zorgvuldigere afweging. Toekomstige generaties wordt, als dat niet gebeurt, de kans ontnomen om van deze bijzondere gebouwen gebruik te kunnen maken, net zoals generaties voor hen.
Nu de toekomstverwachtingen van het Katwijks religieus erfgoed in beeld zijn gebracht, biedt dit de kans om proactief te handelen. Uit de gesprekken en uit andere onderzoeken in Nederland blijkt dat zowel leden van kerkgenootschappen als inwoners het liefst zien dat sociaal-maatschappelijke of culturele functies in leegkomende kerkgebouwen worden ondergebracht.
Citaat van de week, uitgesproken bij één van de sessies bij het opstellen van deze Katwijkse Kerkenvisie: ‘Trek je niet terug. Begeef je in de samenleving, dien, wees er. Mensen motiveren, God houdt van alle mensen, deze boodschap dragen we uit. We willen graag een multifunctionele accommodatie zijn.’
(Noot van de webredactie: Woensdag 1 mei wordt op deze website aflevering tien geplaatst met de titel ‘Kerkenvisie in actie!’ Maar hoe kom je met elkaar in actie na vaststelling van deze Kerkenvisie? Er zijn op basis van de conclusies van het Kerkenvisieonderzoek, aanbevelingen opgenomen. Deze aanbevelingen betreffen zaken die om urgentie op korte termijn vragen of op langere termijn uitgevoerd kunnen worden. Vanuit onze parochiekern begeleiden bestuursleden van de beheercommissie dit intensieve traject.).
